زبان گیلکی از گروه زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی است، که در قسمت گیلان و دیلمستان متداول بوده [۲].[۳] و زبان مادری بخشی از مردم استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای مجاور، از جمله استانهای مازندران و زنجان، و نیز در استان تهران است.[۴][۵]
زبان گیلکی از گروه زبانهای شمال غربی ایرانی و در مجموع زبانهای کاسپین است[۶]. این خانواده شامل زبانهای تالشی و هرزندی و گورانی و گیلکی و مازندرانی و برخی از زبانهای تاتی و سمنانی می‌باشند[۷]. از دیدگاه تاریخی این زبانها به زبان پارثی(پهلوی اشکانی) وابستگی دارند[۸]. زبان گیلکی، مشتمل بر سه لهجه بیه‌پسی (گیلان غربی)، بیه‌پیشی (گیلان شرقی؛ بیه پیش)، و گالشی می‌باشد. مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده گویشهای کناره دریای خزر که زبان تالشی باشد تکلم می‌کنند. این زبان نزدیکی زیادی با زبان مازندرانی داشته و زبان اهالی مناطق غربی استان مازندران نیز گیلکی می‌باشد. گیلکی تنها در ایران رواج دارد و شبکه استانی گیلان بخشی از برنامه‌های تلویزیونی خود را به این زبان اجرا می‌کند.
گیلکی از گروه زبانهای شمال غربی ایرانی است. گروه زبانهای کاسپین در خانواده زبانهای ایرانی شامل زبانهای تالشی و گیلکی و طبری می‌باشند. در خانواده زبانهای غربی ایرانی زبانهای دیگری مانند کردی و بلوچی و زبانهای مرکزی (راجی و گلپایگانی و زبان زردشتیان یزد)[۹] و همچنین زبان سیوندی می‌باشند.
برخی گیلکی را به نام پهلوی خوانده‌اند. حمداله مستوفی قزوینی می‌نویسد: «در گشتاسفی که بخشی‌ست در مجاورت دریای خزر و نزدیک «سالیان»، زبان‌شان به پهلوی به جیلانی (گیلانی) باز بسته‌است. ». مستوفی پهلوی را شبیه و وابسته به گیلکی می‌داند.
آواشناسی زبان گیلکی[ویرایش]
زبان گیلکی آواشناسی متفاوتی با فارسی که زبان معیار و رسمی ایران است، دارا می‌باشد. در این زبان آواهایی وجود دارند که در به زبان فارسی نرسیده‌اند. جدول زیر اختلاف در واکه‌های زبان گیلکی با لهجه رشتی آن و فارسی معیار نشان داده شده‌است:
| گیلکی | فارسی | نمونه در گیلکی |
|---|
| i |
e |
ki.tab |
| e |
iː, eː/ei |
seb |
| ə |
æ, e |
mən |
| a |
aː |
zai |
| ɒ |
aː |
lɒ.nə |
| o |
uː, oː/ɔ |
d͡ʒoɾ |
| u |
o/uː |
ɡul |
- همخوان‌های زبان گیلکی
همخوان‌های زبان گیلکی با فارسی یکی است با اینحال از نظر واج‌شناسی تفاوت‌هایی دارند اگرچه تفاوت در حدی نیست که در صورت استفاده از آن‌ها در زبان مقابل معانی واژگان تغییر یابد با این وجود برخی همخوان‌ها مانند آوای "k"، "g" و "q" در این زبان از نظر مکان و نحوه تولید متفاوت از فارسی ادا می‌شود.
همخوان‌های زبان گیلکی
| |
لبی |
لثوی |
پسالثوی |
نرمکامی |
چاکنایی |
| بیواک انسدادی |
p |
t |
t͡ʃ |
k |
ʔ |
| واکدار انسدادی |
b |
d |
d͡ʒ |
ɡ |
|
| بیواک سایشی |
f |
s |
ʃ |
x |
h |
| واکدار سایشی |
v |
z |
ʒ |
ɣ |
|
| خیشومی |
m |
n |
|
|
|
| روان ها |
|
l, ɾ |
|
|
|
| غلت ها |
|
|
j |
|
|
واژه‌شناسی زبان گیلکی[ویرایش]
واژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبانهای ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبانهای شمال غربی ایران بویژه مازندرانی، تالشی، کردی و بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگهداشته‌است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آنگونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده‌است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند اسم جمع ساز در زبان گیلکی (ẚn) است.
- صرف اسم در زبان گیلکی:
صرف حالات واژه (per) بمعنی پدر
| | مفرد | جمع |
|---|
| نهادی |
per |
perán |
| مفعولی |
pera |
perána |
| اضافی |
perə |
peránə |
نمونه واژگان[ویرایش]
شماری از واژه‌های گیلکی با برابر فارسی و انگلیسی آن در اینجا به الفبای فونتیک بین‌المللی آوانویسی شده‌است:
| گیلکی | انگلیسی | فارسی | فارسی آوانویسی شده |
|---|
| dim |
face |
روی/چهره |
ruy/čehreh |
| zäy |
baby/kid |
کودک/بچه |
kudæk/bæčé |
| pier |
father |
پدر |
pedær |
| zəmat |
time |
زمان |
zaman |
| mərdə per |
father of the husband |
پدرشوهر |
pedær šohar |
| kerk/murgh |
hen |
مرغ خانگی |
morgh khanegi |
| gäb |
cow |
گاو |
gāv |
| buĵor / jor |
up |
بالا |
bāla |
| roĵä/kiĵi/setarə |
star |
ستاره |
setare |
| kor/kiĵä/kilka/läku |
girl |
دختر |
doxtær |
| rey/rikä/ri |
boy |
پسر |
pesær |
| pitär |
ant |
مورچه |
murčé |
| siftäl=garzak |
bee |
زنبور |
zanbur |
| piča/piche |
cat/pussy cat |
گربه/پیشی |
gorbe/piši |
| nesä/saye |
shadow |
سایه |
saye |
| vargadån |
to hang |
آویزان کردن/آویختن |
avixtan/avizan kardan |
| pilə=pila |
great |
بزرگ |
bozorg |
| zak/zay |
child |
بچه |
bačče |
| per |
father |
پدر |
pedar |
| kåråš=kereš |
to draw on the ground |
کشیدن به دنبال |
be donbal kešidan |
| fuduštån |
to suck |
مکیدن |
makidan |
| vastån |
appetite or desire |
اشتها یا میل |
ešteha یا meyl |
| šondån/fotan |
pouring of liquids |
ریختن مایعات |
rixtan e mayeāt |
| lisk |
lubricious |
لیز / سور |
liz/sor |
| kərč |
brittle |
ترد و شکننده |
tord o šekanande |
| där |
tree |
دار و درخت |
där o deraxt |
| malĵå, čičini |
sparrow |
گنجشک |
gonješk |
مردم گیلک زبان با گویشهای مختلف سخن می‌گویند که ریشه در زبانهای ایران باستان دارد. در بین گویشهای مختلف زبان گیلکی از نظر فونتیک (بیان صوت و آوا) و صرف افعال اختلاف جزئی دیده می‌شود که ناشی از تحول تدریجی و ویژگی فرهنگی اقلیمی هر منطقه‌است. گویشهای زبان گیلکی را می‌توان چند بخش کرد[نیازمند منبع]:
- (گویش جلگه نشینان باختر سفیدرود).
- گویش بیه‌پیشی (گویش جلگه نشینان خاور سفیدرود).
در منابع موجود به گویش دیگری به نام لهجه گاومیش‌بان‌ها اشاره شده‌است که امروزه در لهجه‌های دیگر (گویش بیه پیش) تحلیل رفته و منسوخ شده‌است.
دکتر نادر جهانگیری (زبان‌شناس) دربارهٔ تقسیم‌بندی گونه‌های زبانی زبان گیلکی می‌نویسد:
زبان دیلمی از کوههای تالش تا کوههای سمنان گسترده‌است. این زبان مناطقی چون سراوان رشت، مناطق دیلمان و اشکور، رودبار زیتون، رودبار الموت، رودبار شهرستان، رودبار قصران، طالقان، بومیان کرج و حومه آن، کوههای سمنان، ساوجبلاغ، عمارلو، خورگام و بسیاری دیگر از مناطق دیوار البرز را بر بر میگیرد.[۱۰]
اگرچه اکثر اهالی مناطق مذکور (من‌جمله رودبار الموت، رودبار قصران، طالقان، بومیان کرج، کوههای سمنان، ساوجبلاغ...) زبان را "گیلکی" یا "تاتی" معرفی می‌کنند و از نظر علمی هم گویشهای مربوطه در زمره زبانهای مازندرانی، گیلکی یا تاتی قرار دارند.[۱۱]
از طرفی این گفته کسروی با نتایج و نظریه‌های زبانشناسی هم در تناقض است. چنانکه دکتر نادر جهانگیری، استاد زبان‌شناس می‌نویسد:
{{نقل قول| گونه‌های زبانی رایج در استان گیلان را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
۱. گونه‌های گیلکی
۲. گونه‌های غیرگیلکی از گروه زبانهای کرانهٔ خزر.
۳. گونهٔ ترکی آذری (غیر ایرانی).
۱. گیلکی خود سه گونهٔ عمده دارد.
الف. گونهٔ گیلکی لاهیجان (بیه‌پیش) در منطقه‌ای محدود از شمال به دریای خزر، از جنوب به بلندی‌های سیاهکل، از غرب به آستانه و حسن‌کیاده تا مرزهای کوچصفهان و از شرق به لنگرود و رودسر که به تدریج به گویش مازندرانی می‌آمی‌زد.
ب. گونهٔ گیلکی رشت (بیه‌پس) که در رشت، لشت نشاء، خشکبیجار، صومعه سرا ، خمام، بندرانزلی، فومن و شفت به آن سخن می‌گویند.
ج. گونهٔ گالشی. گونهٔ دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی لاهیجان به آن سخن می‌گویند.
۲. گونه‌های غیرگیلکی از گروه زبانهای کرانهٔ خزر.
الف. تالشی. در تالش، آستارا، دولاب، ماسال شاندرمن و اسالم به آن گفتگو می‌شود.
ب. تاتی. از دیگر گونه‌های زبانی کرانهٔ خزر است که در چند آبادی از بخش رودبار زیتون به آن سخن می‌گویند.
ج. کرمانجی. از گونه‌های کردی‌ست که در فاراب و کرمانج عمارلو به ان گفتگو می‌شود.
۳. ترکی آذری. گونهٔ زبانی غیرایرانی که در منطقهٔ آستارا رایج است. در بندر انزلی و طوالش نیز سخن‌گویانی دارد.[۱۲]
گیلکی مازندرانی[ویرایش]
یکی از شاخه‌های گیلکی است که بیش از پنجاه هزار نفر از مردم مازندران بدان سخن می‌گویند. حوزه این گویش از شمال به شهرستان چالوس، از جنوب به روستای سیاه بیشه واقع در کیلومتر ۱۱۰ جاده تهران-چالوس، از شرق به عملده واقع در کیلومتر ۴۰ جاده کناره دریای خزر به سوی بابل، و از غرب به تنکابن واقع در کیلومتر ۵۵ جاده چالوس-رشت است. مردم این ناحیه زبان خود را گیلکی می‌نامند. ولی این‌گونه از گیلکی با گیلکی گیلان چنان فرق دارد که سخنگویان این دو گونه زبانی زبان هم را به سختی متوجه می‌شوند. این دو گویش جدا از تفاوتهای واژگانی و آوائی از نظر دستوری از جمله دستگاه فعل نیز تفاوتهای زیادی دارند. [۱۳]
گیلکی و پهلویات[ویرایش]
در میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به مازندرانی و گیلکی کنونی نزدیک است. پهلویات شامل اشعاری است به گویشهای غرب و مرکز و شمال ایران.[۱۴] مناطق پهله عبارت هستند از اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان اما می‌توان از دیدگاه زبانشناسی گیلان را نیز شامل مناطق پهله دانست.[۱۵].
| [نمایش]
|
|---|
| |
| شاخه |
زبانهای ایرانی غربی
|
|---|
| |
| شمال غربی |
|
|---|
| |
| جنوب غربی∗ |
|
|---|
| |
| شاخه |
زبانهای ایرانی شرقی
|
|---|
| |
| شمال شرقی |
|
|---|
| |
| جنوب شرقی |
|
|---|
| |
^ بلوچی به خاطر مهاجرت گویشورانش، از نظر جغرافیایی به جنوب شرق فلات ایران منتقل شده‌است. ^ شاخه جنوب غربی را شاخه فارسی‌تبار نیز می‌گویند.
^ بیشتر زبان‌شناسان، اوستایی را در مرز شاخه‌های غربی و شرقی دسته‌بندی می‌کنند.
|
|
جستارهای وابسته[ویرایش]
- Jump up ↑ Encyclopædia Iranica | Articles
- Jump up ↑ زبانها و گویشهای ایران. منبع: کتاب تاریخ زبان فارسی نویسنده: دکتر پرویز ناتل خانلری
- Jump up ↑ ایران کلباسی، گویش کلاردشت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶
- Jump up ↑ Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z ,James Minahan Greenwood Publishing Group, 2002 ,P.666
- Jump up ↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) ۲۰۰۰
- Jump up ↑ گارنیک آساطریان - زبان دیمیلی در دانشنامه ایرانیکا- [۱] Garnik Asatrian, - Dimli in Encyclopædia Iranica
- Jump up ↑ گارنیک آساطریان - زبان دیمیلی در دانشنامه ایرانیکا- [۲] Garnik Asatrian, - Dimli in Encyclopædia Iranica
- Jump up ↑ گارنیک آساطریان - زبان دیمیلی در دانشنامه ایرانیکا- [۳] Garnik Asatrian, - Dimli in Encyclopædia Iranica
- Jump up ↑ Gernot L. Windfuhr- Central Dialects in Encyclopædia Iranica گویشهای مرکزی ایران- گ. ل. ویندفهر- دانشنامه ایرانیا http://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v5f3/v5f3a001.html
- Jump up ↑ زبان مردم دیلمستان
- Jump up ↑ مجله زبانشناسی، سال بیست و یکم، شماره اول و دوم، پیشوند فعلی "ها" و گونه‌های آن در گویشهای ایرانی
- Jump up ↑ گویش گیلکی لاهیجان. واژه‌نامه و پاره‌ای ویژگی‌های آوایی و ساخت‌واژه‌ای. جلد اول. دکتر نادر جهانگیری. چاپ دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
- Jump up ↑ تحلیل ساختاری فعل در گویش گیلکی کلاردشت، یدالله ثمره، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران سال بیست و ششم پاییز ۱۳۶۷ شماره ۱ و ۲ و ۳ و ۴ (پیاپی ۱۰۵تا ۱۰۸)
- Jump up ↑ Thus fahlavīyāt include poems composed in the former dialects of western, central, and northern Persia
- Jump up ↑ Aḥmad Tafażżolī, Fahlaviyat in Encyclopædia Iranica [۴] Rastorgueva, V., Kerimova, A., Mamedzade, A., Pireiko, L., Edel’man, D. & Lockwood, R. M. 2012. The Gilaki Language. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
- راهنمای زبانهای ایرانی: زبانهای ایرانی نو، ویراستهٔ رودیگر اشمیت. دیمه.
پیوند به بیرون[ویرایش]
| [نمایش]
|
|---|
| |
| شاخه |
زبانهای ایرانی غربی
|
|---|
| |
| شمال غربی |
|
|---|
|
|
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
.png)
آمار
وب سایت:
<-PollName->
